حکمرانی نادرست آب در ایران؛ تشدید بحران آبی در کشور_فرنگی

در آستانه تشکیل دولت جدید و در روز‌های گرم تابستان آنچه بیش از هرمعضل دیگری خودنمایی می‌کند مشکلات ناشی از کم آبی در اکثر نقاط کشور به ویژه ایران مرکزی است. ایران، کشور کم آبی است، اما «بحران» طولانی مدت آب در ایرانِ امروز، نه یک چالش تاریخی بلکه پدید‌ه‌ای است که از تحولات یک قرن اخیر برخاسته است. علی اکبر جعفری ندوشن، عضوهیات علمی دانشگاه یزد در این باره می‌گوید: ایران، کشور کم‌آبی است، اما «بحران» طولانی‌مدت آب در ایرانِ امروز، نه یک چالش تاریخی بلکه پدید‌ه‌ای است که از تحولات یک قرن اخیر برخاسته است. در نظام قدیم، سازوکار‌های مدیریت آب در دو بخش عرضه و تقاضا به شکلی تنظیم شده بود که ضمن هماهنگی میان منابع و مصارف، سهم طبیعت را نیز پاس می‌داشت. جامعه ایران از اواخر قرن گذشته و همزمان با ورود به عصر مدرن، تحولات شگرفی را تجربه کرد. این تحولات، شکل دهنده به نیاز‌هایی در پهنه ملی بودند. او می‌افزاید: اگر در گذشته، نظام مدیریت آب نظامی برکنار از دخالت حداکثری دولت و در چارچوب خِرد جمعی بود، در دوران مدرن، نظام مدیریت آب به نظامی دولتی تبدیل شد. این گذار، به بهای به حاشیه راندن دانش انباشته مدیریت آب در ایران تمام شد.

بحران آب و افزایش بی‌ثباتی در منطقه

این عضو هیات عملی دانشگاه یزد اظهار می‌دارد: ایران، کشوری در خاورمیانه بزرگ (شامل خاورمیانه و شمال آفریقا) یا همان منطقه منا است. با توجه به اینکه این منطقه به‌شدت با بحران کم آبی مواجه است، این خطر وجود دارد که تشدید بحران آب به عاملی جدی برای افزایش بی‌ثباتی در کشور‌های منطقه تبدیل شود. اگر بی‌ثباتی کنونی در این منطقه با مدیریت ضعیف آب ترکیب شود، چرخه رذیلتی ایجاد می‌شود که می‌تواند تنش‌های اجتماعی و سیاسی را به‌شدت افزایش دهد. ندوشن می‌گوید: در پس زمینه هر سه فصل، این هشدار نهفته است که باید اقدام موثری در زمینه قطع این چرخه رذیلت انجام شود، چرا‌که قطع این چرخه، عامل کلیدی برای ترمیم و تحکیم ثبات کشور‌ها در منطقه منا است.

او می‌افزاید: بررسی‌ها‌ نشان می‌دهند که سیاست‌های ناکارآمد موجود، مردم کشور‌های منطقه منا از افغانستان در شرق ایران تا مراکش در غرب آفریقا را به‌شدت در برابر بحران آب آسیب‌پذیر کرده‌اند، چراکه این سیاست‌ها، منجر به افزایش تقاضا در شرایطی شده‌اند که هم سفره‌های آب زیرزمینی در حال خالی شدن هستند و هم تغییرات آب و هوایی و دوره‌های بی‌نظم خشکسالی شدید و ترسالی سیل‌آسا در حال وقوع است.

افزایش تنش آبی

عضو هیات علمی دانشگاه یزد در ادامه می‌گوید: از یافته‌های گزارش‌های متعدد می‌توان دریافت که بیش از ۶۰ درصد از مردم ساکن منطقه منا، در جا‌هایی زندگی می‌کنند که میزان تنش آبی در آنجا، شدید است. این ۶۰درصد را با ۳۵درصد متوسط جهانی مقایسه کنید. این منطقه دو برابر متوسط جهانی در تنش آبی قرار دارد. کمبود آبی که تغییرات آب و هوایی ایجاد خواهد کرد، باعث کاهش ۶ تا ۱۴درصدی تولید ناخالص داخلی این کشور‌ها می‌شود (بیشترین کاهش در جهان)‌. حال تصور کنید که اقتصاد‌های این کشور‌ها تا چه میزان کوچک خواهد شد اگر این بحران مهار نشود و مدیریت منابع آبی نیز ناکارآمد باشد. او می‌افزاید: تمرکز کنونی اغلب کشور‌های منطقه منا (مشابه ایران) بر عرضه آب (استحصال حداکثری آب به هر شکل ممکن) با اهتمام ناچیز به مدیریت تقاضا، شاید مسائل امروز را تخفیف دهد، اما بحران شدیدتری را در آینده رقم خواهد زد. برای اتخاذ یک رویکرد متعادل، باید روی راه‌حل‌های بلندمدت شامل تغییر مسیر توسعه این کشور‌ها و همچنین استفاده از فناوری‌های جدیدِ منطبق با محیط‌زیست سرمایه‌گذاری کرد. این کار، پایه‌ای برای رشد پایدار خواهد بود.

بحران آب و فرصت تقویت اجتماعات محلی

ندوشن در ادامه می‌گوید: نمی‌شود از خطرات بحران آب گفت، اما فرصت‌های این بحران را از یاد برد. بحران آب، فرصتی برای تقویت اجتماعات محلی است. اجتماعات محلی می‌توانند با ایجاد اجماع نظر فراگیر روی استراتژی‌های ممکن برای رفع چالش‌ها، گام‌های موثری در جهت کاهش دامنه بحران آب در جوامع خود بردارند. این بدان معناست که در هنگامه در گرفتن بحران‌های جمعی، انگیزه‌های لازم برای تقویت همکاری‌های جمعی نیز افزایش می‌یابد.

او می‌افزاید: با گفت‌وگوی بین کشوری و درون کشوری، می‌توان چالش‌های پیچیده مرتبط با تخصیص و تحویل آب را حل و فصل کنند یا حداقل گامی جدی در مسیر حل پایدار آنها برداشت. نظرخواهی از مردم ساکن در هر منطقه و ترمیم شیوه‌های خدمات‌رسانی در حوزه آب می‌تواند به بازسازی اعتماد میان شهروندان و حکومت کمک کند. مشارکت‌های محلی برای مدیریت منابع مشترک، گامی مهم برای ایجاد همبستگی‌های محلی قوی‌تر و در نتیجه، مدیریت بهتر منابع آبی این کشورهاست.

ندوشن در پایان می‌گوید: کاهش میزان آب سفره‌های زیرزمینی و به‌طور کلی بحران آب در ایران، پیامدی از نوع حکمرانی آب در کشور در یک قرن اخیر بوده و در ظهور این بحران، بیش از آنکه مشارکت ذی‌نفعان و سازوکار‌های بازار نقش داشته باشد، مدیریت دولتی سهم بزرگی داشته است. حکمرانی نادرست آب در ایران، نقشی تعیین‌کننده در افتادن کشور به درون بحران آبی داشته است که بازنگری این شیوه مدیریت منابع آب باید در صدر برنامه‌های دولت جدید قرار بگیرد.